wymiary: 99x137
oznaczenie autorskie: Sygn. I.d.: J Malczewski
opis: Obraz przedstawia scenę przed ogrodzeniem bielonego dworku, widocznego na tle drzew. Na przyniesionych przez fauny marach leży człowiek o rysach artysty. Stoi przy nich kobieta w ciemnym futrze i w jakuckiej czapce na głowie. Osobliwy kondukt zatrzymał się przed rodzinnym dworkiem artysty w Wielgiem. Fauny, przyklęknąwszy przy zmarłym, wpatrują się w zamkniętą furtę ogrodzenia czekając, aby ją ktoś otworzył. Dwór z zamkniętymi okiennicami wydaje się jednak opuszczony, martwy. Powrót do domu stanowi pendent do powstałego w tym samym czasie obrazu Anhelli (MNK). Określają go te same okoliczności historyczne, ale jego treść wydaje się mieć nieco inne znaczenie.
Możliwe są dwie równoprawne interpretacje obrazu. Leżący na marach mężczyzna to Anhelli-Malczewski, który powrócił wraz z Ellenai z wygnania, do wolnego od zaborców, ale opuszczonego już przez bliskich rodzinnego domu. Taki sens uzasadniałby wiersz Juliusza Słowackiego I wstał Anhelli z grobu..., napisany wiele lat po wydaniu Anhellego, zmieniający niejako zakończenie utworu. Jest też jednak możliwe, że żałobna Ellenai odprowadza do dworku w Wielgiem nie ciało Anhellego, ale artysty, który wiernie towarzyszył ich niedoli, wypełnił skutecznie swą patriotyczną misję i może na wieki spocząć w wyzwolonej ojczyźnie, symbolizowanej przez dom jego dzieciństwa. Takie odczytanie obrazu odnosiłoby się raczej do artystycznej postawy Malczewskiego, do wyznawanych przez niego idei predestynacji oraz powinności artysty i jego sztuki wobec narodu.
Zarówno w Anhellim jak i w Powrocie do domu, finalnych obrazach sybirskiego wątku, panuje atmosfera śmierci i żałoby, nastrój smutku, niekonweniujący z radosnym momentem odzyskania przez Polskę niepodległości. Sądzić można, że w jakiejś mierze wywołała je świadomość, że z chwilą proklamacji suwerenności Rzeczypospolitej likwidacji uległa historyczna rola Malczewskiego jako spadkobiercy Matejkowego berła interrexa, rola artysty-kapłana, artysty-przewodnika. Zbiegło się to w czasie w naturalnym osłabieniem sił witalnych malarza, regresem jego twórczej energii i inwencji.
Wacława Milewska
ekspozycja: Galeria Sztuki Polskiej XX wieku,
Gmach Główny, al. 3 Maja 1
klucz: A to Polska właśnie >>>