Stanisław Wyspiański (1869-1907)
Polonia. Fragment projektu witraża „Śluby Jana Kazimierza” dla katedry łacińskiej we Lwowie, [1892-1894]
Zakup, 1946
imnk
miniaturka

technika / materiał: pastel, karton

wymiary: 320x193

oznaczenie autorskie: Sygn. I.d.: SW [monogramem wiązanym]

opis: W roku 1892 władze kościelne zamówiły dwa witraże do okien prezbiterium XIV-wiecznej katedry łacińskiej we Lwowie. Miały być poświęcone monarchom związanym z dziejami miasta i świątyni – Kazimierzowi Wielkiemu, królowi polskiemu w latach 1333–1370 oraz Janowi Kazimierzowi Wazie, panującemu w latach 1648–1668. Witraż upamiętniający średniowiecznego władcę zaprojektował Józef Mehoffer. Wyspiański wykonał projekt przedstawienia do drugiego okna. Tematem kompozycji uczynił Śluby Jana Kazimierza, wydarzenie z czasów wojny ze Szwecją, które miało miejsce w katedrze lwowskiej w 1656 roku. Król sam kierował obroną państwa stojąc na czele zawiązanej konfederacji, której szeregi wypełniali głównie chłopi. Cofając się pod naporem armii wroga dotarł do Lwowa. 1 kwietnia 1656 roku modlił się w katedrze o pomyślne zakończenie wojny. W tej intencji złożył śluby, obiecując wprowadzić reformy dla poprawienia doli chłopów. Na koniec zawierzył ojczyznę opiece Matki Boskiej obwołując ją Królową Korony Polskiej. 

Wyspiański wykonał olejny projekt witraża (MNK). Podzielił kompozycję na dwie strefy. W dolnej przedstawił króla klęczącego przed ołtarzem, w otoczeniu hetmanów i przedstawicieli wszystkich stanów, modlącego się do Matki Boskiej o odwrócenie nieszczęść, które spadły na Rzeczypospolitą w XVII wieku. W górnej części okna ukazał wizyjny, wstrząsający obraz konającej ojczyzny. 

Prezentowany pastel jest autorską repliką tego fragmentu witraża. W zamyśle artysty, stanowił on bowiem główny ideowy i plastyczny motyw kompozycji. Polonia jest projekcją objawienia doznanego przez monarchę. Wyobraża personifikację ojczyzny w szkarłatnym płaszczu zdobionym białymi orłami, z mieczem przytwierdzonym do pasa, osuwającą się z opuszczonymi bezsilnie ramionami, z wyrazem bólu na twarzy. Otaczają ją przerażone postaci reprezentujące trzy pokolenia narodu. Tragizm sceny podkreśla ekspresja kompozycji – silne zdynamizowanie Polonii, żywa gestyka towarzyszących jej osób, replikowana niespokojnymi, diagonalnymi liniami ciernistych powojów, kwiatów i wyciągniętych ku Madonnie ramion płaczków błagających o litość i ratunek. Działanie dynamicznych form wzmacnia kolorystyka kształtowana dużymi, wyrazistymi plamami nasyconych barw z wybijającą się, mocną plamą czerwieni rozwianego królewskiego płaszcza.

Kompozycja Wyspiańskiego, malarska, nowatorska, zdradzająca wpływy postimpresjonizmu francuskiego, zrywała z kanonem europejskiego witrażownictwa kościelnego wywodzącego się ze średniowiecza, w którym temat był dzielony na wiele scen komponowanych w obrębie kwater tworzonych przez elementy konstrukcyjne okna.

Artysta intencjonalnie położył akcent na postaci konającej ojczyzny, znajdując analogię pomiędzy sytuacją Polski z połowy XVII i końca XIX wieku. Replikę wykonał specjalnie na Wielką Wystawę Krajową we Lwowie, odbywającą się w 1894 roku. Chciał wstrząsnąć sumieniem rodaków, którym niewola przestawała ciążyć, którzy od czasu ostatniego powstańczego zrywu w roku 1863 zdawali się zaniechać myśli o odzyskaniu niepodległości. Organizatorzy wystawy, spodziewając się wizyty cesarza Austro-Węgier Franciszka Józefa I i obawiając się skandalu politycznego, nie wystawili dzieła. 

Także władze kościelne odrzuciły projekt, podając za powód względy estetyczne. De facto nie zaakceptowały go ze względów ikonograficznych i politycznych. Witraż nie został zrealizowany. Pozostały kartony i literacka wersja dzieła, krótki dramat Królowa Korony Polskiej, w którym Wyspiański, zgodnie z wyznawaną ideą correspondance des art (łączności i odpowiedniości wszystkich rodzajów sztuki), oddał słowem to, co stworzył w malarskiej wizji.
Wacława Milewska



ekspozycja: Galeria Sztuki Polskiej XX wieku,
Gmach Główny, al. 3 Maja 1


klucz: A to Polska właśnie <<<
Epokę Młodej Polski tworzyło pokolenie neoromantyków zafascynowanych romantyczną poezją i historiozofią. W literaturze czołowym wyrazicielem tych idei był Stanisław Wyspiański (1869–1907), największa indywidualność artystyczna przełomu wieków – dramaturg, poeta, reformator teatru, scenograf, a także malarz, autor projektów polichromii i witraży. W Galerii prezentowane są niezrealizowane, monumentalne projekty witraży do prezbiteriów katedry we Lwowie i w Krakowie. Dramatyczna, pełna ekspresji, epatująca wizyjnym „kompleksem polskim” Polonia (1892–1893) to fragment projektu lwowskiego witraża, którego pełna, olejna wersja także znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie. 

Dla odnawianej królewskiej katedry na Wawelu Wyspiański stworzył w latach 1899–1900 wstrząsające w swym ekspresyjnym wyrazie przedstawienia widmowych trucheł: Kazimierza Wielkiego, Świętego Stanisława Szczepanowskiego i Henryka Pobożnego oraz liryczną i secesyjną w formie Wandę. Postacie te, zespolone z poetyckimi rapsodami Kazimierz Wielki, Henryk PobożnyBolesław Śmiały oraz z dramatem Legenda, wyrażają mistyczną wiarę Wyspiańskiego w istnienie Królów Duchów narodu i w tryumf ducha nad ciałem. Wielkie projekty eksponowane są na monumentalnych, błękitnych ekranach, stanowiących odwołanie do potężnych ścian absydy katedry. 

Na inne problemy malarskie zwraca uwagę pastelowa kompozycja Motyw zimowy, w której autor skoncentrował się na symbolicznej interpretacji zimowego pejzażu.

Kult Wawelu i ojczystej historii, inspirowany twórczością Jana Matejki i jego obrazem Otwarcie grobu Kazimierza Wielkiego (1869), odnajdujemy również w twórczości Leona Wyczółkowskiego – w cyklu Sarkofagów (1896), prezentującym omszałe, tajemnicze podziemia, gdzie przechowywane są królewskie szczątki, oraz w obrazie Krucyfiks królowej Jadwigi (1896), przedstawiającym krzyż z ołtarza w ambicie katedry. Temat historii Polski podejmuje także symboliczna w wymowie kompozycja Stańczyk (Szopka, Lalki, 1898) ukazująca zatroskanego moralną, społeczną i polityczną kondycją narodu nadwornego błazna ostatnich Jagiellonów. Podsumowaniem wątku związanego z losami Polski jest Pochód na Wawel (1907–1911) Wacława Szymanowskiego (1859–1930) – ekspresyjnie rzeźbiona grupa postaci historycznych, kolejnych pokoleń mieszkańców wzgórza wawelskiego prowadzonych przez Los – projekt monumentalnego, niezrealizowanego założenia rzeźbiarsko-architektonicznego na Wzgórzu Wawelskim.

Obok zobaczyć można prace przyjaciela i artystycznego rywala Wyspiańskiego – Józefa Mehoffera (1869–1946), który w 1895 roku wygrał konkurs na projekty witraży do katedry św. Mikołaja we Fryburgu w Szwajcarii. Trzy kartony, stanowiące zaledwie część monumentalnego przedsięwzięcia realizowanego przez czterdzieści lat, są przykładem konwencji stylistycznej, w jakiej artysta rozpoczął u schyłku XIX wieku swe dzieło życia.

Innym ważnym „romantykiem” okresu Młodej Polski był Jacek Malczewski (1854–1929), malarz wychowany w kulcie poezji wieszczów, a szczególnie Juliusza Słowackiego. Polska i los Polaków stanowiły najistotniejszy temat w twórczości artysty, uwikłanej w bogaty i skomplikowany, nie do końca zrozumiały program symbolizmu literacko-alegorycznego. Malczewski podejmował m.in. wątki inspirowane poematem Anhelli Juliusza Słowackiego, czego przykładem jest piękna Ellenai (1910), wielokrotnie przedstawiał personifikację Polonii, Nike Legionów (1916) i Pytię (1917). Był znakomitym portrecistą, tworzącym często konterfekty modeli w towarzystwie harpii, chimer i faunów (Portret Feliksa Jasieńskiego) oraz autorem niezliczonych własnych wizerunków, wśród których wyróżnia się ważną symboliką wyniosły Autoportret w białym stroju (1914) czy elegancki Autoportret na tle Wisły (1901). Wrażliwość na piękno pejzażu ilustrują niewielkie, urokliwe, szkicowe studia z okolic Krakowa i z krakowskiego Zwierzyńca oraz okazały Krajobraz znad Wisły (1904), stanowiący swoistą syntezę ojczystego pejzażu, wyrażoną wyrafinowaną, stonowaną, złocisto-brązową gamą kolorystyczną. „Nie zacieśniałem nigdy polskości mojej sztuki do pewnych wąskich z góry nakreślonych ram – mówił Malczewski. (...) Polska – te pola, miedze, wierzby przydrożne, nastrój tej wsi o zachodzie słońca (...) to wszystko jest bardziej polskie niż Wawel.”

W cieniu wielkiego malarstwa neoromantycznego Wyspiańskiego i Malczewskiego rozwinęła się twórczość, dla której istotne stały się wątki narodowe wyrosłe z podziwu dla sił witalnych ludu polskiego, zachwytu nad bajecznie kolorową wsią i ludowymi obyczajami. W prostym ludzie dostrzeżono podstawowe wartości i mistyczne wręcz źródła rodzimości, tak ważne w kraju rozdartym na trzy zabory. Symbolem tych wyobrażeń był folklor mieszkańców wsi z okolic Krakowa, górali tatrzańskich i Hucułów. 

Podkrakowskie Bronowice zaczęły być artystycznie „modne” około 1890 roku, kiedy osiadł tam Włodzimierz Tetmajer (1862–1923), ożeniony z córką miejscowego chłopa Anną Mikołajczykówną. W jego domu odbyło się w 1900 roku wesele Lucjana Rydla i Jadwigi Mikołajczykówny – rozsławione w dramacie Stanisława Wyspiańskiego. Tetmajer był autorem krajobrazów i scen rodzajowych z życia bronowickich włościan, w tym monumentalnego Święconego (1897), ilustrującego obrzęd święcenia pokarmów w Wielką Sobotę, oraz lirycznego w nastroju portretu rodzinnego Dorobek (1905). Tematy bronowickie podejmował również Stanisław Kuczborski (1881–1911), którego Pogrzeb (1904) rozgrywa się przed podkrakowską chatą.

Wiejska tematyka pojawiała się także w rzeźbie młodopolskiej, obejmując przedstawienia zwierząt, fantastyczne postaci i stwory z ludowych klechd i legend, portrety, przedstawienia rodzajowe i symboliczne, ukazujące np. żywioły. Przykładem tego rodzaju twórczości jest ekspresyjny Wiatr Wacława Szymanowskiego czy narracyjna w charakterze grupa W drodze Jana Góralczyka (1876– po 1938). 

Szczególnie zainteresowanie budził wśród malarzy odkrywany dopiero folklor huculski, z egzotyką kolorowych strojów i surowością obyczajów. Pokolenie „huculistów” reprezentuje Fryderyk Pautsch (1877–1950), ekspresyjny ilustrator codzienności huculskich wsi, autor monumentalnej sceny Pogrzeb huculski (1907).

Urszula Kozakowska-Zaucha

Wacława Milewska



© 2010 Muzeum Narodowe w Krakowie
design & concept: creator.pl
>