„Powrót Odysa” Stanisława Wyspiańskiego, wywiedziony z eposu Homera, opowiada o bohaterze wojny trojańskiej, który po 20 latach powraca na Itakę zastając swój dom zajęty przez zalotników żony Penelopy. Aranżując dzieło Wyspiańskiego Kantor przeniósł je w czasy współczesne, poszerzając jego sferę symboliczną, konfrontując mit z rzeczywistością. Chciał, by – jak mówił - „realne życie rozsadziło (...) iluzyjne formy sceniczne i starło się z nimi w dramatycznym konflikcie”.
Próby rozpoczęto jesienią 1943 roku. Zespól wykonawców stanowili amatorzy, studenci przedwojennej Akademii Sztuk Pięknych i Uniwersytetu Jagiellońskiego, głównie polonistyki. Odysa grał artysta malarz Tadeusz Brzozowski (1918-1987). Premiera spektaklu odbyła się 21 czerwca 1944 roku w mieszkaniu Magdaleny Stryjeńskiej przy ulicy Grabowskiego 3.
Juliusz Kydryński, tak relacjonował później to wydarzenie: „Odys ubrany we współczesny hełm żołnierski i zabłocony szynel, Penelopa w stroju fantastycznym, dzierżąca ogromny łuk i gromada zalotników w maskach, zalotników poruszających się w jednakowym, monotonnym i bezmyślnym rytmie – oto elementy składające owo dziwne – w najlepszym tego słowa znaczeniu – przedstawienie. W dramacie Wyspiańskiego najsilniej brzmiały wiersze poświęcone sprawie wojny; i ów mocny symbol, główna forma, zamknięta w smukłej lufie armaty, wydawała się inscenizacyjnie w zupełności uzasadniona”.
W „Powrocie Odysa” Kantor ujawnił specyficzne pojmowanie p r z e d m i o t u i C z ł o w i e k a. To jedno z pierwszych dokonań, w których wykorzystał realność „przedmiotów najniższej rangi”, a postać ludzką sprowadził do roli „zaambalowanej” atrapy. „Biedny” Pokój Odysa z drewnianą podłogą i wyburzoną ścianą, którego głównym elementem jest lufa armatnia, to surrealna przestrzeń, zaaranżowana dla bohatera sprowadzonego do nieokreślonego „coś”, „owiniętego, opakowanego nędznymi, brudnymi szmatami wojskowego szynela”. Wojenna rzeczywistość zderzona z tradycją antyku i teatru Wyspiańskiego określiła w sensie formalnym
i ideowym tę sceniczną realizację, niezwykle ważną dla całej późniejszej twórczości Tadeusza Kantora.
„Pokój Odysa” jest własnością Ośrodka Dokumentacji Sztuki Tadeusza Kantora „Cricoteka”
Wacława Milewska
ekspozycja: Galeria Sztuki Polskiej XX wieku,
Gmach Główny, al. 3 Maja 1
klucz: Kantor, Jarema, Stern >>>